VĂN HÓA ONLINE - ĐIỂM NÓNG A - THỨ HAI 25 MAR 2019
Việt Nam: Bao giờ Saigon lấy lại tên Sàigon?
BBC: Liên Xô cũ có kỷ lục bắt địa danh mang tên lãnh tụ
23/3/2019
Bản quyền hình ảnh AFP Image caption Kazakhstan có 18 triệu dân và đã tổ chức bốn cuộc bầu cử tổng thống, lần nào ông Nursultan Nazarbayev cũng thắng giòn giã, cho đến khi ông tự nguyện rời vị trí đột ngột trong tháng 3/2019 sau 29 năm tại vị
Tin Kazakhstan lấy tên của tổng thống vừa từ chức, Nursultan Nazarbayev, đặt cho thủ đô Astana, nhắc lại truyền thông đổi tên thành phố ở Liên Xô cũ.
Trong trường hợp Kazakhstan, thành phố thủ đô nước này thực ra đã trải qua nhiều 'thăng trầm' về tên.
Năm 1830, nó là pháo đài Akmoly của quân Cossack Siberia.
Ba năm sau, nơi đây được công nhận là thị trấn, có đuôi 'sk' trong tiếng Nga: Akmolinsk.
Thời Liên Xô, thành phố có tên là Tselinograd.
Năm 1992 nó được đổi tên là Akmola, rồi nhanh chóng có tên Kazakh là Almaty.
Năm 1998, Kazakhstan chính thức đổi tên lần nữa cho thành phố là Astana, có nghĩa là 'thủ đô'.
Từ 21/03/2019, thành phố này lại có tên mới, theo tên nhà lãnh đạo "tự ký sắc lệnh xóa hợp đồng lao động là tổng thống".
Tên ông Nursultan có nghĩa là Vị vua Ánh sáng, trong tiếng Ả Rập.
Đổi tên theo thời cuộc
Tên đô thị, địa danh trong thế giới tiếng Anh ít thay đổi từ hàng trăm năm qua ở Anh, Scotland, Ireland, Mỹ, Canada, Úc.
Thậm chí các xứ sở mới mà thực dân Anh khai phá thường chỉ tên chữ 'mới' vào tên quê: New York ở Mỹ (York là thành phố ở Anh), bang New South Wales ở Úc, Nova Scotia (Canada) và New Zealand.
Nhưng tại Liên Xô kể từ Cách mạng 1917 đến nay, hàng trăm địa danh, tên thành phố, thị trấn, làng quê, ga tàu xe, và hàng vạn tên phố bị đổi ít nhất bốn lần.
1. Tên lãnh tụ cách mạng hoặc các tên như 'Cờ Đỏ', 'Đoàn Thanh niên Komsomolsk', 'Hồng quân'..., thay vào địa danh thời Nga Hoàng;
2. Lãnh thổ chiếm được từ Đức, Nhật sau 1945 nhận tên Nga, như Konisberg thành Kaliningrad, Karafuto của Nhật thành Sakhalin. Các tên làng phố ở hai nơi này cũng được Nga hóa;
3. Sau giai đoạn xóa di sản độc tài Stalin, tên ông ta bị bỏ khắp nơi. Nổi bật nhất là thành phố Stalingrad nhận tên mới Volgograd từ 1961, theo lệnh của Nikita Khrushchev. Stalinogorsk trở thành Novomoskovsk, Stalinsk là Novokuznetsk ở Nga.
Stalin cũng biến khỏi tên đô thị ở Ba Lan, Tiệp Khắc, Đông Đức, Hungary...
4. Sau 1991, một lần nữa hàng trăm hàng nghìn địa danh, tên đường phố trên toàn Nga bị đổi, cắt bỏ quá khứ cộng sản.
Bản quyền hình ảnh OLGA MALTSEVA Image caption Saint Petersburg cũng từng qua mấy lần đổi tên
Bản quyền hình ảnh Mikhail Tereshchenko Image caption Đài tưởng niệm trận Stalingrad, Mamayev Kurgan Memorial ở thành phố Volgograd, Liên bang Nga
Không chỉ Leningrad trở lại thành Saint Petersburg, mà Sverdlovsk (tên nhà cách mạng cộng sản Yakov Sverdlov) trở lại thành Yekaterinburg, mà thị trấn nhỏ Zhdanovsk (bí thư Andrei Zhdanov) cũng được đổi thành Zapolyarny.
Không chỉ xóa bỏ di sản Stalin từ thập niên 1960, khắp các vùng thuộc Liên bang Nga và Liên Xô cũ, mọi tên liên quan đến Lenin: Leninaul, Leningori, Leninkent, Leninogorsk, Leninsk, Leninskaya, Leninskoye, Leninsky... đều bị bỏ.
Tại các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ, từ Baltic đến Ukraine, Trung Á, một phong trào 'trả lại tên dân tộc' xóa bỏ di sản Liên Xô, phục hồi tên nước họ.
Ở Uzbekistan, thành phố Leninsk được đổi thành Asaka, có nghĩa là kỵ sĩ, để nhắc lại lịch sử dân tộc du mục. Người ta còn dựng cả một tượng ngựa năm 1997 để đề cao bản sắc mới.
Riêng thành phố Ulyanovsk, quê nhà Lenin, vẫn giữ tên đó sang thời hậu Liên Xô, chứ không đổi về Simbirsk, chứng tỏ nước Nga vẫn muốn giữ di sản cách mạng của cả Lenin và anh trai ông là Alexander Ulyanov, nhà hoạt động phong trào Ý dân bị Nga hoàng xử tử.
Đằng sau mỗi địa danh thường là một câu chuyện.
Việc đổi đi đổi lại tên đô thị ở khu vực Liên Xô cũ cho thấy một câu chuyện không mới: chính trị gia ở đó thích áp đặt ý thích lên môi trường xung quanh.
Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Thủ đô của Việt Nam Cộng hòa đổi tên từ Sài Gòn sang TP Hồ Chí Minh vào năm 1976
Thomson Reuters Foundation đưa ra danh sách một số cuộc đổi tên thành phố đáng chú ý trên thế giới, gồm:
- Chennai: thủ phủ của bang Tamil Nadu ở miền nam Ấn Độ từng có tên là Madras cho tới 1996 thì lấy lại tên cũ có từ thời tiền thuộc địa.
- Mumbai: thủ đô tài chính của Ấn Độ bỏ tên Bombay để lấy lại tên cũ vào năm 1995.
- Bishkek: thủ đô của Kyrgyzstan trước đây từng được gọi là Frunze, đặt theo tên một chỉ huy Bolshevik là Mikhail Frunze. Thành phố được đổi sang tên hiện nay vào năm 1991.
- St Petersburg: do Sa Hoàng Peter Đại đế thành lập, thành phố quê hương của nhà lãnh đạo Nga Vladimir Putin được đổi thành Petrograd trong Đại chiến Thế giới lần thứ nhất, và đổi thành Leningrad trong thời Xô-viết. Từ 1991 đến nay, nơi này lấy lại tên gốc.
- Chemnitz: Năm 1990, sau khi nước Đức thống nhất, người dân thành phố Karl-Marx-Stadt biểu quyết lấy lại tên cũ, Chemnitz.
- Yangon: thủ đô cũ của Myanmar từng có tên Rangoon dưới thời cai trị của người Anh và đổi tên vào 1989 để mang cách phát âm địa phương.
- Thành phố Hồ Chí Minh: Từng có tên là Sài Gòn, nơi từng là thủ đô của Việt Nam Cộng hòa được đổi tên vào năm 1976, sau khi Việt Nam thống nhất.
- Maputo: cho tới khi Mozambique giành được độc lập vào 1975, thủ đô nước nay có tên là Lourenco Marques, đặt theo tên nhà hoa tiêu Bồ Đào Nha.
- Kinshasa: Dưới thời cai trị của Bỉ, thủ đô của Cộng hòa Congo được gọi là Leopoldville, đặt theo tên của vủa Bỉ
