Mỹ Hằng: ‘VN cần giúp người dân hiểu 15,5 tỷ USD tài trợ’

VĂN HÓA ONLINE – DIỄN ĐÀN 2 – THỨ BA 12 SEP 2023

Ý kiến/Bài vở vui lòng gởi về Email: lykientrucvh@gmail.com

'VN cần giúp người dân hiểu 15,5 tỷ USD tài trợ cho năng lượng sạch được tiêu vào đâu'

• Mỹ Hằng
• BBC News Tiếng Việt

05/7/2023

https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-66106208

Nguồn hình ảnh, Getty Images

Việt Nam đang cho thấy sự rốt ráo của mình trong việc thực hiện cam kết phát thải bằng không vào năm 2050, nghĩa là loại bỏ hoàn toàn điện than vào năm này để ưu tiên phát triển năng lượng sạch.

Kế hoạch Điện 8 (PDP8) sau nhiều năm trì hoãn, đã được thủ tướng chính phủ thông qua vào tháng Năm, cho thấy tiến bộ đáng kể khi Việt Nam vạch ra lộ trình giảm đáng kể công suất điện than.

Tuy thế, mọi kế hoạch hiện mới chỉ nằm trên giấy tờ.

Trên thực tế, Việt Nam vẫn đang thiếu điện và đang có kế hoạch tăng công suất điện than lên 30GW vào năm 2030 trước khi có thể bắt đầu giảm như dự kiến.

Việt Nam cũng chưa công bố kế hoạch cụ thể nào để phát triển điện gió và điện mặt trời, trong khi có thông tin nhiều doanh nghiệp trong lĩnh vực này thời gian qua ở bên bờ phá sản khi lưới điện quốc gia lạc hậu không thể mua nổi toàn bộ lượng điện mà họ sản xuất.

Việt Nam đã ký Thỏa thuận Đối tác Chuyển đổi Năng lượng sạch (JETP) năm 2022 với các nước G7, để nhận 15,5 tỷ USD tài trợ nhằm thực hiện quá trình này. Số tiền này sẽ được chi tiêu vào đâu? Ai là người hưởng lợi?

Ai sẽ giám sát toàn bộ quá trình này khi Việt Nam bỏ tù các nhà hoạt động môi trường hàng đầu lẽ ra đã đóng vai trò quan trọng này?

BBC News Tiếng Việt trao đổi với bà Lucy Hummer, nhà nghiên cứu tại Global Energy Monitor về các vấn đề nói trên.

BBC: Ai sẽ giám sát quá trình chuyển đổi từ than sang năng lượng sạch của Việt Nam khi chính phủ bỏ tù các nhà hoạt động môi trường chủ chốt?

Bà Lucy Hummer: Không ai có thể thực sự thay thế các nhà bảo vệ môi trường và khí hậu - những người đã bị bịt miệng - nếu không có điều gì đó lớn hơn được thay đổi.

Bất cứ hành động đàn áp nào đối với sự chỉ trích, phản đối, truyền thông độc lập và hơn thế nữa cần phải được chấm dứt để sự chuyển đổi sang năng lượng sạch được thành công.

Việt Nam đã ký thỏa thuận nhận hàng tỷ USD từ quốc tế để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, một phần với điều kiện rằng họ sẽ để xã hội dân sự tham gia vào tiến trình này, nhưng chính phủ Việt Nam có vẻ như đã không thực sự nghiêm túc với điều kiện được đặt ra.

Cộng đồng quốc tế cần đảm bảo rằng Việt Nam tôn trọng các quyền cơ bản của các nhà bảo vệ môi trường và khí hậu. Nói cách khác, khả năng các công dân và tổ chức được tham gia một cách an toàn và cởi mở vào tiến trình chuyển đổi năng lượng của đất nước cần phải được xem là một thước đo của sự tiến bộ trong quá trình chính thức thực hiện JETP.

BBC: Việc thiếu các cơ quan giám sát độc lập có thể ảnh hưởng như thế nào đến tính minh bạch và chất lượng của quá trình chuyển đổi này?

Bà Lucy Hummer: Theo dõi và đánh giá là các yếu tố tối quan trọng của bất cứ chương trình công nào, đặc biệt trong các trường hợp như thế này, khi mà sự bình đẳng và sự tham gia của tổ chức xã hội dân sự đang được quan tâm.

Các thiết kế để đánh giá tính hiệu quả của quá trình chuyển đổi này cần phải đo đạc được, trả lời được, và phải minh bạch.

Cũng giống các thỏa thuận tài chính sử dụng các chỉ số hiệu suất chính, việc triển khai quỹ JETP cần phải:

• sử dụng một cơ chế phản hồi ưu tiên đóng góp từ các bên liên quan;
• phác thảo đầu vào, đầu ra, và kết quả;
• cung cấp một bản phác thảo sử dụng quỹ;
• cho biết các yếu tố này có thể thay đổi thế nào theo thời gian

Như các số liệu mới nhất của Global Energy Monitor chỉ ra, còn nhiều câu hỏi quan trọng đang bỏ ngỏ.

Nếu Việt Nam có thể đạt các điều kiện đặt ra trong Kế hoạch Điện 8 (PDP8) và JETP, toàn bộ các nhà máy điện than đã đề xuất nhưng chưa được triển khai xây dựng cần phải được hủy bỏ. Việc này bao gồm hủy bỏ 4GM công suất điện than mới hiện vẫn đang được cân nhắc vào năm nay.

Nguồn hình ảnh, GEM. Bà Lucy Hummer, nhà nghiên cứu của Global Energy Monitor có trụ sở tại Washington, Mỹ

Xây dựng các nhà máy điện than mới hay các nhà máy sử dụng năng lượng hóa thạch khác sẽ phải trả một giá đắt về kinh tế, xã hội và môi trường, hơn là năng lượng sạch, và sẽ khiến Việt Nam mắc kẹt với công nghệ đắt đỏ, lạc hậu và bẩn.

Các phân tích sơ bộ của GEM về các dự án điện than được đề xuất bên ngoài Trung Quốc cho thấy Việt Nam đang dẫn đầu toàn cầu về hủy bỏ các dự án điện than đã đề xuất vào năm nay, giảm 9,6 GW từ tháng 1-5/2023.

Để tiếp tục đà này, các công dân cần phải có quyền tham gia vào quá trình thảo luận và đảm bảo quá trình chuyển đổi sang năng lượng sạch sẽ được thực hiện như dự kiến.

Ưu tiên các đóng góp, phản hồi từ các bên liên quan có nghĩa là việc triển khai quỹ JETP cần phải được thực hiện với sự tham gia của xã hội dân sự, theo đúng thỏa thuận đối tác và mục tiêu khí hậu.

Việt Nam nên thực hiện đánh giá toàn bộ quá trình chuyển đổi này trước, trong và sau khi triển khai, làm rõ cho các công dân biết một cách chính xác khoản tiền này được tiêu như thế nào và tiêu vào đâu.

Các bên liên quan có thể quan tâm xem JETP được thực hiện thế nào, khung thời gian thực hiện như thế nào vào ai có thể được hưởng lợi trực tiép từ quỹ này.

Truyền thông cần phải cung cấp đầy đủ thông tin và mang tính chiến lược, và nó phải dễ hiểu, thực sự tạo cơ hội cho đối thoại và phản hồi mang tính xây dựng.

Phác thảo các yếu tố đầu ra, đầu vào và kết quả nghĩa là Việt Nam nên dỡ bỏ bất kỳ rào cản nào để giúp người dân hiểu hàng tỷ USD được tiêu vào đâu.

Trong khi đầu ra là các sản phẩm - kết quả của JETP (như các dự án năng lượng trên thực tế, việc loại bỏ các dự án than và gas, các chương trình phát triển nguồn lực, v.v...), các kết quả ở đây nghĩa là các lợi ích dự kiến đạt được hay lý do chi tiêu.

Các bên liên quan sẽ muốn hiểu lý thuyết về sự thay đổi và muốn giúp để định hình chúng.

BBC: Việt Nam có thể học từ nước nào trong việc thực hiện JETP?

Bà Lucy Hummer: Ở Nam Phi, việc các bên có sự tham gia đáng kể vào quá trình này mang tới kết quả là một thỏa thuận chuyển đổi đối tác năng lượng sạch trong hai năm qua, do một ủy ban cấp cao lãnh đạo với nhiều đại diện.

Dựa trên các mức độ thay đổi mà quá trình chuyển đổi sang năng lượng sạch mang lại, căng thẳng ngay trong nội tại giữa các bên tham gia cũng được phơi bày. Sự cởi mở của các lãnh đạo Nam Phi và các nhà ra quyết định khác trong việc để các lãnh đạo xã hội dân sự tham gia vào quá trình chuyển đổi năng lượng có thể coi là hình mẫu cho Việt Nam.

Cung cấp một khung thời gian cho việc sử dụng quỹ JETP nghĩa là Việt Nam không nên có che dấu bất cứ chi tiêu nào khi triển khai quỹ này.

Minh bạch là một, nếu không nói là yếu tố cơ bản, hàng đầu của một chương trình giám sát hiệu quả.

Chương trình JETP tương đối mới và vì vậy không có nhiều thiết kế dựa trên bằng chứng để làm theo khi phát triển cấu trúc triển khai quỹ.

Việc này khiến việc biện minh và chứng minh quá trình ra quyết định thậm chí trở nên quan trọng hơn.

Cho thấy các yếu tố này có thể thay đổi theo thời gian nhấn mạnh rằng JETP sẽ không bất biến. Việc giám sát cần phải được tiếp tục, có nghĩa các thông tin chia sẻ cũng cần phải được tiếp tục. Bước đầu tiên của quá trình này là việc phải trả tự do cho mọi tù nhân chính trị, và bước tiếp theo là phát triển một chiến lược để họ có thể được lên tiếng nói một cách lâu dài, ổn định, thay vì bịt miệng họ.

Chụp lại hình ảnh, (Từ trái qua) Ngụy Thị Khanh, Mai Phan Lợi, Đặng Đình Bách, Bạch Hùng Dương, Hoàng Minh Hồng - những nhà hoạt động môi trường hàng đầu bị chính phủ Việt Nam bỏ tù. Trong số này chỉ có bà Khanh mới được trả tự do

BBC: Việt Nam vẫn chưa công bố kế hoạch cụ thể nào để phát triển năng lượng sạch như điện gió và điện mặt trời. Có thông tin rằng nhiều doanh nghiệp điện gió, điện mặt trời ở Việt Nam có nguy cơ phá sản...

Bà Lucy Hummer: Dựa trên việc đo đạc các chỉ số điện mặt trời và điện gió của Global Energy Monitor, Việt Nam hiện đang có kế hoạch tăng công suất điện mặt trời và điện gió lên 5,5 lần vào năm 2030.

Với 11,8 GW điện mặt trời diện rộng và 81,2 GW điện gió đã được công bố hoặc đang trong quá trình phát triển, Việt Nam cần đảm bảo các doanh nghiệp điện gió và mặt trời được xây dựng để thành công - như cách mà điện than đã đạt được trong nhiều thập kỷ.

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Ai sẽ giám sát quá trình chuyển đổi từ than sang năng lượng sạch của VN?

• Mỹ Hằng
• BBC News Tiếng Việt

4 tháng 7 2023

Chụp lại hình ảnh, (Từ trái qua) Ngụy Thị Khanh, Mai Phan Lợi, Đặng Đình Bách, Bạch Hùng Dương, Hoàng Minh Hồng - những nhà hoạt động môi trường hàng đầu bị chính phủ Việt Nam bỏ tù. Trong số này chỉ có bà Khanh mới được trả tự do

Trong các bản kế hoạch trên giấy tờ, Việt Nam được đánh giá là đang đi đúng hướng trên lộ trình loại bỏ hoàn toàn điện than vào năm 2050.

Tuy nhiên vẫn còn nhiều câu hỏi đặt ra về tính khả thi và minh bạch của quá trình này, nhất là khi Việt Nam cho bỏ tù các nhà hoạt động môi trường hàng đầu - những người lẽ ra đóng vai trò giám sát độc lập việc thực hiện cam kết đầy tham vọng này.

Ngoài bà Ngụy Thị Khanh mới được trả tự do sau 16 tháng tù, bốn nhà hoạt động môi trường khác đang ngồi tù là Mai Phan Lợi, Bạch Hùng Dương, Đặng Đình Bách, và Hoàng Minh Hồng.

Họ đều là những người lên tiếng mạnh mẽ phản đối điện than và vận động Việt Nam chuyển đổi sang năng lượng sạch.

"Không ai có thể thực sự thay thế các nhà bảo vệ môi trường và khí hậu - những người đã bị bịt miệng - nếu không có điều gì đó lớn hơn được thay đổi," bà Lucy Hummer, nhà nghiên cứu của Global Energy Monitor nói với BBC từ Washington.

"Bất cứ hành động đàn áp nào đối với sự chỉ trích, phản đối, truyền thông độc lập, và hơn thế nữa, cần phải chấm dứt để sự chuyển đổi sang năng lượng sạch được thành công."

Nhiều câu hỏi còn bỏ ngỏ

Theo các số liệu mới nhất mà Global Energy Monitor (GEM) cung cấp cho BBC, công suất điện than đề xuất của Việt Nam đã giảm 92% kể từ năm 2015 và Kế hoạch Điện 8 mới được thông qua phản ánh tiến bộ đáng kể.

Dù vậy, do nhu cầu về điện tăng cao, Việt Nam có kế hoạch tiếp tục tăng công suất điện than lên 30 gigawatt (GW) vào 2030 để đạt trần phát thải, trước khi có thể giảm vào 2040.

Do đó, để phù hợp với các cam kết giảm điện than mà Việt Nam đã ký kết trong Hiệp định Đối tác Chuyển đổi Năng lượng sạch (JETP) tháng 12/2022 với các nước G7 để nhận 15,5 tỷ USD tài trợ, tất cả các nhà máy nhiệt điện than đã đề xuất phải bị hủy bỏ, theo chuyên gia của GEM.

Các nhà máy này gồm:

• An Khánh - Bắc Giang
• Na Dương II
• Sông Hậu I
• Nam Định I

Với tổng cộng 4 GW.

Bên cạnh đó, ai sẽ giám sát việc Việt Nam chi 15,5 tỷ USD tài trợ vào đâu và như thế nào cũng là câu hỏi lớn được đặt ra.

Ngoài ra, các dự án đang xây dựng nên được xem xét kỹ lưỡng và nếu gặp bất kỳ "khó khăn nào trong triển khai" thì nên hủy bỏ để thay thế bằng năng lượng tái tạo nhằm giảm thiểu rủi ro do tài sản bị mắc kẹt.

Việt Nam cũng cần tăng tốc kế hoạch loại bỏ dần các nhà máy điện than đang hoạt động, dù chúng có tuổi đời non trẻ, muộn nhất vào năm 2040, theo chuyên gia của GEM.

Hiện Việt Nam đang có kể hoạch vận hành ít hơn 6GW công suất điện than, tương đương với 6,1GW từ 6 nhà máy điện than đang được xây dựng là : Na Dương II, An Khánh - Bắc Giang, Vũng Áng II, Quảng Trạch I, Vân Phong I, và Long Phú I.

Theo chuyên gia của GEM, để có thể thực hiện đúng thỏa thuận JETP, nếu có dự án điện than nào được đề xuất vượt quá công suất 6,1 GW này thì chúng cần được hủy bỏ.

Bên cạnh đó, Kế hoạch Điện 8 mới được chính phủ Việt Nam chính thức phê duyệt hồi tháng Năm (PDP8) tuyên bố rằng các nhà máy điện than nên ngừng hoạt động sau 40 năm và lưu ý rằng nhiều nhà máy than sẽ được chuyển đổi để chạy bằng sinh khối và amoniac. Nhưng chuyên gia GEM cho rằng kế hoạch này không ổn vì nhiều lý do.

Trong đó có việc Việt Nam có các nhà máy điện than trẻ, với gần 80% các dự án được đưa lên mạng trong vòng mười năm qua, và kế hoạch chuyển đổi sử dụng cái gọi là nhiên liệu "sạch" như sinh khối và amoniac không thực sự là năng lượng sạch không carbon. Việc đốt amoniac giải phóng hạt mịn khí thải, và sản xuất amoniac để đốt cháy năng lượng đòi hỏi carbon dioxide do các hạn chế của công nghệ hiện tại.

Quan trọng nữa là, việc chuyển đổi sang năng lượng sạch yêu cầu phải có sự tham gia giám sát của nhiều bên, trong đó xã hội dân sự đóng một vai trò quan trọng. Việc này đòi hỏi Việt Nam phải trả tự do cho các nhà hoạt động khí hậu đang bị giam cầm.

Khi xã hội dân sự bị 'bóp nghẹt'

Việc bắt giữ các nhà hoạt động nói trên đã bị Liên Hiệp Quốc lên án.

Đại diện Cao Ủy Nhân Quyền Liên Hiệp Quốc, Marta Hurtado, nói rằng hành động của chính phủ Việt Nam đã tác động mạnh tới xã hội dân sự nước này, bóp nghẹt các cuộc tranh luận dân chủ về các vấn đề quan trọng đối với toàn xã hội.

Bà Lucy Hummer từ GEM nói với BBC rằng Việt Nam đã ký thỏa thuận nhận hàng tỷ USD từ quốc tế để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, một phần với điều kiện rằng các nhà hoạt động môi trường sẽ được tham gia vào tiến trình này, "nhưng chính phủ Việt Nam có vẻ như đã không thực sự nghiêm túc với điều kiện này."

"Cộng đồng quốc tế cần đảm bảo rằng Việt Nam tôn trọng các quyền cơ bản của các nhà bảo vệ môi trường và khí hậu. Nói cách khác, khả năng các công dân và tổ chức được tham gia một cách an toàn và cởi mở vào tiến trình chuyển đổi năng lượng của đất nước cần phải được xem là một thước đo của sự tiến bộ trong quá trình chính thức thực hiện JETP," bà Hummer bình luận.

Chỉ ra rằng xã hội dân sự đã bị 'bót nghẹt' tại Việt Nam kể từ khi ông Nguyễn Phú Trọng lên nắm quyền, ông Ben Swanton, đồng giám đốc tổ chức Project 88 nói với BBC rằng "với việc bà Hoàng Minh Hồng bị giam giữ, không còn xã hội dân sự nào để đảm bảo rằng chính quyền sẽ chuyển đổi khỏi nhiệt than và nhiên liệu hóa thạch như họ đã hứa."

TS Swanton cho rằng các quốc gia đang tài trợ cho quá trình chuyển đổi năng lượng của Việt Nam (Liên minh Châu Âu, Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Cộng hòa Liên bang Đức, Cộng hòa Pháp, Cộng hòa Ý, Canada, Vương quốc Đan Mạch và Vương quốc Na Uy) nên đưa ra các tuyên bố công khai ngay lập tức yêu cầu trả tự do cho các nhà hoạt động môi trường.

Họ cũng nên cho chính phủ Việt Nam biết rằng sẽ không có một đồng đô la nào trong số 15,5 tỷ USD được chuyển dưới gói tài trợ JETP cho đến khi các nhà hoạt động này được trả tự do khỏi việc giam giữ tùy tiện, theo ông Swanton.

"Nó chứng tỏ rằng, trái với luận điệu tuyên truyền của mình, chính phủ Việt Nam không tôn trọng nhân quyền và không muốn xã hội dân sự tham gia vào quá trình chuyển đổi năng lượng của đất nước. Thay vào đó, chính quyền muốn chính sách do nhà nước và đảng quyết định, với rất ít sự tham gia của người dân- những người bị xem là khán giả," đại diện Project 88 nói.

Ông Phil Robertson, Phó Giám đốc Tổ chức Theo dõi Nhân quyền khu vực châu Ấ (HRW) cũng cho rằng các nước Hoa Kỳ, EU và các chính phủ khác 'đang xếp hàng để cung cấp nguồn lực cho các chương trình biến đổi khí hậu của Việt Nam' 'nên lấy làm quan ngại' về diễn biến này.

"Nếu không có sự tham gia của người dân vào chính sách môi trường được huy động thông qua nỗ lực của Hồng và các tổ chức xã hội dân sự khác, các chương trình ứng phó với biến đổi khí hậu ở Việt Nam sẽ bị thiếu hụt và thất bại."

Riêng đối với việc giám sát khoản tài trợ 15,5 tỷ USD, bà Lucy Hummer nói với BBC rằng việc này nhất định phải được thực hiện với sự tham gia của xã hội dân sự, theo đúng thỏa thuận.

"Việt Nam nên thực hiện các đánh giá của toàn bộ quá trình chuyển đổi này trước, trong và sau khi triển khai, làm rõ cho các công dân biết một cách chính xác khoản tiền này được tiêu như thế nào và tiêu vào đâu. Các bên liên quan có thể theo dõi xem JETP được thực hiện thế nào, khung thời gian thực hiện ra sao vào ai có thể được hưởng lợi trực tiếp từ quỹ này," bà Hummer nói.