VĂN HÓA ONLINE - VĂN HỌC NGHỆ THUẬT - THỨ TƯ 17 OCT 2018
Tại sao người phụ nữ da đen đoạt 'Nobel văn học mới' đầy thuyết phục?
Zing 16/10/2018
Maryse Condé tuyên bố: “Khi tôi viết, tôi từ chối trở thành nô lệ của các ý tưởng và ý thức hệ cứng nhắc"; và chứng minh qua khối tác phẩm lớn của mình.
Maryse Condé có thể là một cái tên còn xa lạ với bạn đọc Việt Nam, nhưng bà đã có một sự nghiệp sáng tác đồ sộ với 44 tác phẩm thuộc nhiều thể loại khác nhau như tiểu thuyết, kịch sân khấu, sách thiếu nhi, tiểu luận phê bình văn học và chính trị, tự truyện…
Nữ nhà văn kinh điển hiện đại của văn học Pháp ngữ
Maryse Condé năm nay bước sang tuổi 84 (theo thông tin nhà nghiên cứu phê bình văn học Louise Hardwick chỉ ra trong một cuốn sách viết về các nhà văn gốc Caribê, bà sinh năm 1934 chứ không phải 1937 như nhiều nơi thường nêu). Bà viết cuốn tiểu thuyết đầu tiên năm 11 tuổi, nhưng chỉ đến khi bước vào tuổi trung niên mới bắt đầu cho xuất bản sách.
Maryse Condé - người vừa đạt giải thưởng thay thế Nobel Văn chương 2018.
Tác phẩm nổi tiếng nhất của bà là Segu (Ségou - 1984) kể về những biến cố xảy ra với một gia đình quý tộc ở vương quốc Segu, Tây Phi (nay là một phần lãnh thổ của đất nước Mali) trong suốt chiều dài gần 200 năm kể từ khi người da trắng bắt đầu đặt chân đến vùng đất này. Năm 2017, cuốn tiểu thuyết lịch sử này được đưa vào tủ sách kinh điển hiện đại (Modern Classic) của nhà xuất bản Penguin danh tiếng.
Trước đó tác giả từng nhận huy chương đồng trong giải văn học Anaïs Ségalas năm 1988 thuộc Viện Hàn lâm Pháp dành cho các nhà văn nữ tài năng với cuốn tiểu thuyết Cây đời (La vie scélérate - 1987).
Tiểu thuyết lịch sử Segu
Năm 1993 bà trở thành nhà văn tiếng Pháp thuộc khu vực Caribê đầu tiên được trao giải Văn học và Văn hóa Puterbaugh của Đại học Oklahoma (Mỹ). Đây là một giải thưởng lớn được tổ chức từ năm 1968 mà nhiều tác giả đạt giải sau đó được đề cử hoặc giành giải Nobel Văn chương như Borges, Mario Vargas Llosa, Le Clézio, Coetzee,…
Đã có nhiều công trình phê bình, nghiên cứu văn học và tiểu luận viết về Maryse Condé nhưng công chúng đương đại chỉ thực sự chú ý đến tên tuổi nhà văn sau lần bà được đề cử vào danh sách chung kết 10 người của giải Man Booker International 2015, với lời giới thiệu của ban giám khảo là “một sự nghiệp đồ sộ hành động chống lại sự quên lãng".
Ngòi bút mang dấu ấn hậu thuộc địa và nền văn hóa Caribê đa sắc
Maryse Condé thường được nhắc đến như là một tiểu thuyết gia lý thuyết có khuynh hướng đưa các cách lý giải khác nhau về lịch sử và xã hội, con người ở các vùng lãnh thổ hậu thuộc địa vào tác phẩm của mình.
Khó có thể nói tới các tác phẩm của Maryse Condé mà không nhắc tới ảnh hưởng sâu sắc từ hoàn cảnh xuất thân và quê hương của bà - vùng biển đảo Caribê trù phú nơi sự pha trộn văn hóa và ngôn ngữ giữa người da trắng Châu Âu, nô lệ Châu Phi với người thổ dân bản địa cùng lịch sử giằng co kéo dài hàng trăm năm đã góp phần tạo nên một hệ văn hóa đa dạng và riêng biệt.
Là một trong những người dẫn đầu nhóm tác giả ở cùng khu vực, Maryse Condé có vai trò quan trọng trong việc định hình vị trí của Caribê trên bản đồ văn học thế kỷ 20. Sáng tác của bà có sự liên hệ rất lớn với đời sống cá nhân, gồm hai nhóm là những câu chuyện diễn ra trước thời thuộc địa và những chuyện xảy ra sau chiến tranh giành độc lập với nội dung khám phá về chủ nghĩa thực dân, nạn phân biệt chủng tộc, phân biệt giới tính, chính trị với một sự mỉa mai hài hước.
Pointe-à-Pitre, thủ phủ kinh tế và hải cảng của đảo Guadeloupe, quê hương của Maryse Condé.
Có tên thời con gái là Maryse Boucolon, bà là con út trong số 8 anh chị em thuộc một gia đình gốc Phi khá giả có quan hệ rất tốt với người Pháp ở Pointe-à-Pitre - thủ phủ kinh tế và hải cảng của đảo Guadeloupe. Bà được hưởng một nền giáo dục ưu tú bằng tiếng Pháp từ nhỏ.
Năm 16 tuổi, Maryse được gửi tới Pháp du học, sau đó lấy bằng cử nhân ngành Ngôn ngữ Anh và Văn học Cổ điển của trường Sorbonne ở Paris. Cũng tại trường đại học danh tiếng này, năm 1975 nhà văn hoàn thành chương trình tiến sĩ về văn học so sánh sau khi ly dị người chồng đầu tiên là diễn viên người Ghi-nê Mamadou Condé để quay lại Pháp, kết thúc 12 năm lưu vong ở nhiều nước Tây Phi và khu vực Bờ Biển Ngà.
Năm 20 tuổi, lần đầu được đọc tác phẩm Diễn ngôn về Chủ nghĩa thực dân thuộc địa (Discourse on Colonialism - 1950) của Aimé Césaire, bà nhận ra nước Pháp không phải là tổ quốc của mình khi vấp phải sự kỳ thị từ những người Pháp da trắng dù với bà trước nay tiếng Pháp là tiếng mẹ đẻ. Maryse Condé tham gia vào nhiều hoạt động chính trị vận động cho quyền tự do giải phóng dân tộc của Guadeloupe cũng như các vùng thuộc địa khác của Pháp ở Châu Phi.
Maryse thời trẻ.
Hành trình kiếm tìm bản ngã và gốc gác của nhà văn kết thúc theo cuộc hôn nhân không hạnh phúc. Bà quay lại Pháp học tiến sĩ sau đó trở về Guadeloupe và thường xuyên sang Mỹ để dạy học vào cuối những năm 80 cho đến khi nghỉ hưu năm 2004. Maryse vẫn giữ nguyên họ Condé của chồng cũ với ý muốn ghi nhận một bước ngoặt quan trọng trong nhận thức đã góp phần tạo nên con người hiện tại của mình.
Trong thời gian ở Mỹ cũng như khi về hưu sau này tại quê nhà, bà không tham gia vào hoạt động đấu tranh trực tiếp như lúc trước nhưng vẫn luôn bày tỏ thái độ mong muốn các nước thuộc địa được trao trả về cho dân bản xứ trong diễn biến hòa bình. Nhiều sáng tác lớn của bà ra đời trong khoảng thời gian này, thể hiện những góc nhìn khác nhau về chế độ thuộc địa của Pháp.
Bà chỉ trích những tư tưởng giáo điều về vai trò nạn nhân của những người dân thuộc địa, đồng thời đặt lại câu hỏi về sự thay đổi và tương lai tiếp theo của chủ nghĩa thực dân. Với bà vấn đề về phân biệt chủng tộc hay màu da, giới tính đã trở nên thứ yếu, thay vào đó văn hóa và ngôn ngữ mới là những yếu tố quan trọng nhất trong việc kết nối con người.
“Lịch sử của thế giới vẫn chưa kết thúc. Những trí óc được khai sáng đã dự đoán cái chết của phương Tây. Sẽ tới một ngày khi trái đất lại trở nên tròn và con người nhớ ra họ là anh em của nhau và khoan dung hơn. Họ sẽ không sợ lẫn nhau, sợ người này vì tôn giáo hay người kia vì màu da, vì cách nói chuyện. Ngày ấy sẽ đến. Chúng ta phải tin vào điều đó" - Maryse đã viết trong một bài báo năm 2017 gửi Tổng thống Pháp Emmanuel Macron khi ông nhắc tới chủ nghĩa thực dân thuộc địa như là một “tội ác chống lại nhân loại”.
Maryse Condé gọi Guadeloupe là “một đất nước nhỏ” khi nhắc đến quê hương mình trong lời cảm ơn phát sóng tại lễ trao giải The New Academy .
Hiện tại đảo Guadeloupe vẫn đang chịu sự kiểm soát của chính phủ Pháp kể từ khi các phong trào nổi dậy đòi quyền độc lập thất bại vào những năm 60, để lại di chứng là nền kinh tế yếu kém và an ninh bất ổn. Tuy nhiên trong lời cảm ơn phát trong buổi trao giải The New Academy vừa qua, Maryse Condé đã không hề do dự khi gọi đây là “một đất nước nhỏ” khi nhắc đến quê hương mình thay vì dùng cách gọi hành chính là một vùng thuộc Pháp.
“Tình nhân của những sáng tạo riêng mình”
Đây là cách mà người chồng thứ hai đồng thời cũng là người dịch phần lớn các tác phẩm của Maryse Condé sang tiếng Anh - nhà văn, dịch giả người Anh Richard Philcox nói về bà.
Nữ nhà văn từng tuyên bố: “Điều đầu tiên bạn phải biết là khi tôi viết, tôi từ chối trở thành nô lệ của các ý tưởng và ý thức hệ cứng nhắc". Bà giải thích: “Tôi đang cố gắng bày tỏ ý kiến của riêng mình về mọi thứ và tôi đang cố gắng để khiến những ý tưởng mọi người vẫn luôn coi trọng mà với tôi là hoàn toàn lạc hậu và vô lý trở nên buồn cười".
Với tài năng và sự tự tin này, Maryse Condé liên tục khám phá các thể loại và đề tài mới mẻ của văn chương trong suốt gần 50 năm cầm bút. Năm 1995, bà ra mắt một cuốn tiểu thuyết mang tên Đồi Windward (Windward Heights) phóng tác theo nguyên bản nổi tiếng Đồi gió hú (Wuthering Heights) của Emily Bronte.
Ngoài những vấn đề mâu thuẫn về giai cấp và khác biệt trong suy nghĩ dẫn đến sự chia cách của hai nhân vật nhà văn còn đưa thêm nhiều yếu tố khác gắn với lịch sử địa lý của bối cảnh mới như sự phân biệt chủng tộc, chối bỏ xuất thân nô lệ, biến động chính trị, đấu tranh giải phóng… vào tiểu thuyết của mình.
Đồi Windward (Windward Heights) phóng tác theo nguyên bản nổi tiếng Đồi gió hú.
Tác phẩm gây ra không ít tranh cãi khi khiến những độc giả thủ cựu của văn học Anh lên án nữ nhà văn đã làm một việc thiếu tôn trọng với tượng đài của văn học cổ điển. Đáp lại những lời chỉ trích, Maryse Condé cho rằng đây là sự bày tỏ lòng cảm mến và kính trọng đến nguyên tác và tác giả Emily Bronte mà bà đã đọc nhiều lần từ khi còn nhỏ.
Không chỉ tự do trong nghệ thuật sáng tạo của mình, Maryse Condé còn là một nhà văn rất phóng khoáng về mặt tư tưởng. Tác giả từng bắt đầu viết như một hành động tập thể - viết để cho người khác dưới sự ảnh hưởng của các trào lưu chính trị giai đoạn đầu đời. Nhưng rồi bà nhận ra không thể nào nói về cộng đồng mà không giả dối và rơi vào sự sáo rỗng khi viết. Nhà văn không tin vào bản sắc tập thể mà chỉ tin vào bản sắc cá nhân, một người không phải là một thực thể liên quan đến một thứ gì đó khác ngoài việc là chính mình, đóng góp phần ảnh hưởng của mình vào bối cảnh chung và ngược lại.
Sinh ra và lớn lên trong lịch sử hỗn loạn của vùng Caribê thời hậu thuộc địa, văn chương của bà phản ánh những câu chuyện và con người đã và đang sống dưới chế độ thực dân, đồng thời những tác phẩm đó cũng góp phần làm sáng tỏ nhiều góc khuất về một thời đại đã kéo dài nhưng vẫn còn chưa chấm dứt trong lịch sử nhân loại.
Giải thưởng Văn học mới với tiêu chí tìm kiếm một nhà văn có những tác phẩm chạm đến câu chuyện của nhân loại được trao cho Maryse Condé thực sự là một lựa chọn xứng đáng và ý nghĩa. Thanh Bình
