"BÁO VĂN HÓA-CALIFORNIA" THỨ SÁU 27 NOV 2015
Vẽ bản đồ là cách thể hiện quan điểm?
Alastair Sooke
Khi còn nhỏ, cũng giống như nhiều người khác, tôi từng rất thích nghiên cứu bản đồ.
Trong một lần gia đình tôi đi nghỉ hè cạnh bờ biển ở Dorset, miền nam nước Anh, trên tường của ngôi nhà tranh nơi chúng tôi trú ngụ có một tấm bản đồ của Ordnance Survey (OS) đóng khung từ năm 1963, vẽ chi tiết khu vực xung quanh.
Mỗi khi trời mưa – mà mùa hè ở nước Anh trời rất thường mưa – thì tôi lại nghiên cứu tấm bản đồ đen trắng này và trầm trồ trước hệ thống những biểu tượng và ký hiệu phức tạp của nó.
Ngay cả giờ đây, mỗi khi đi bộ đường trường ở vùng nông thôn, tôi vẫn đem theo một bản đồ OS Explorer. Nó đáng tin cậy hơn là bản đồ trên điện thoại thông minh vốn có thể bị hết pin hoặc mất tín hiệu.
Khách quan và xác thực?
Bản đồ có ưu điểm là nếu được vẽ đàng hoàng, chúng sẽ đem đến cảm giác khách quan, xác thực, và là công cụ khoa học cho phép chúng ta định hướng cho mình trong thế giới.
Ordnance Survey, cơ quan vẽ bản đồ nổi tiếng của Anh Quốc, vẫn tự hào là họ có những bản đồ đầy đủ và chính xác nhất có thể.
Ngày nay, cơ quan này đã trở thành một công ty kỹ thuật số lưu trữ lượng dữ liệu khổng lồ về địa lý không gian.
Image copyright Ivy Close Images Alamy Stock Photo Image caption Bản đồ thế giới Dauphin được đánh giá là một tác phẩm nghệ thuật nhiều hơn là một bản đồ chính xác về địa hình
Tất cả bản đồ của họ sản xuất ra đều xuất phát từ tấm bản đồ gốc, được gọi là bản đồ Anh Quốc ‘OS MasterMap’.
Tấm bản đồ này đánh dấu hơn 460 thực thể địa lý và vẫn tiếp tục được cập nhật hơn 10.000 lần một ngày bởi một đội ngũ 270 nhà khảo sát địa lý sử dụng công nghệ GPS.
“Chúng tôi khảo sát chính xác đến từng centimetre,” ông Elaine Owen, giám đốc bộ phận OS của hãng, nói. “Hệ thống dữ liệu bản đồ của chúng tôi là chi tiết nhất và tinh vi nhất trên thế giới.”
Tuy nhiên một cuốn sách mới có nhan đề: ‘Bản đồ: Khám phá Thế giới’ do Phaidon xuất bản lại nhận định rằng các bản đồ không phải đáng tin và khách quan như chúng ta vẫn nghĩ.
Điều này chắc chắn đúng đối với các bản đồ lịch sử mà đa phần là trông như những tác phẩm nghệ thuật đẹp đẽ, nhưng lại đem đến cho người xem nhiều điều về những người tạo ra chúng hơn là đối tượng mà những tấm bản đồ thể hiện.
Cách nhìn thiên lệch
Chẳng hạn như các bản đồ thế giới thời Trung cổ thường được Jerusalem ở ngay trung tâm – điều này cho thấy tầm quan trọng về mặt tâm linh của Thiên chúa giáo trong thời kỳ này.
Trái lại, tấm bản đồ tuyệt đẹp về địa lý của nước Anh, Scotland và xứ Wales có từ năm 1815 của nhà khảo sát địa lý William Smith, lại xuất phát từ một động cơ hoàn toàn khác.
Sau hàng chục năm khai quật, Smith đã trở nên nghi ngờ về cách giải thích mang tính tôn giáo về các lớp đá và hóa thạch khác nhau, do đó ông cảm thấy phải làm ra một tấm bản đồ địa lý đầu tiên của nước Anh trên thế giới.
Vẽ ra các lớp đá bằng cách sử dụng 20 màu sắc vẽ bằng tay, tấm bản đồ của ông là điềm đoán trước cách mà khoa học thách thức những giáo lý của Thiên chúa giáo trong suốt thế kỷ 19.
Có vô vàn những ví dụ về những tấm bản đồ gợi nhắc đến một nền văn hóa nào đó chẳng hạn như bản đồ Quần đảo Marshall ở Nam Thái Bình Dương.
Được làm bằng cách dùng sợi cọ kết nối vỏ ốc lại với nhau, những tấm bản đồ này đánh dấu vị trí các hòn đảo và các dòng chảy.
Ngoài ra còn có bản đồ Chukchi Sealskin vào năm 1870 hiện đang được cất giữ tại Bảo tàng Pitt Rivers ở Oxford.
Tấm bản đồ này vừa như một cuốn bách khoa thư về cuộc sống, vừa như một tấm bản đồ: những hình vẽ về những con hải ly, những chiếc thuyền buồm, thuyền kayak mô tả cảnh đánh cá và và những khoảnh khắc trong cuộc sống thường nhật trong làng. Nó ghi lại những thú vui của người dân trên bán đảo Chukchi ở đông bắc Á nằm ở phía bên kia Alaska cách eo biển Bering.
Image copyright TeleGeography
Mạng lưới và kết nối
Bản đồ hệ thống các đường tàu điện ngầm ở London của Harry Beck vào năm 1933, trong khi đó, lại là sự thể hiện tinh túy xu hướng sáng tạo hiện đại ở nước Anh vào đầu thế kỷ 20.
Đó cũng là lúc mà công ty Ordnance Survey vốn bảo thủ bắt đầu cải tiến.
“Chỉ cho đến giai đoạn giữa các cuộc thế chiến vào nửa đầu thế kỷ 20 thì công ty OS mới thật sự có chỗ đứng vững chắc trong tâm tưởng và sự yêu mến của công chúng,” Rachel Hewitt, tác giả của cuốn sách ‘Map of a Nation: A Biography of the Ordnance Survey’, cho biết.
“Đó là do họ đã sản xuất những tấm bản đồ bằng giấy có hình thức đẹp và dễ dàng mang đi được và những tấm bản đồ này đã đánh vào tâm lý muốn khám phá cảnh quan thiên nhiên của nước Anh.”
Ngày nay, các nhà làm bản đồ năng động trở nên ít quan tâm hơn đến khoảng cách và chất liệu: thay vào đó, họ ghi lại các mạng lưới và sự kết nối, trong đó có sự sử dụng các mạng xã hội như Twitter và Facebook trên toàn cầu theo thời gian thực, thay đổi theo từng giây.
Image copyright Getty
Như vậy, cũng giống như rất nhiều những bản đồ đi trước, những tấm bản đồ này thể hiện mối quan tâm của thời đại sản xuất ra nó – đó là ‘Kỷ nguyên Thông tin’.
Đôi khi cách nhìn thiên lệch của các bản đồ là chủ đề mà các nghệ sỹ hay đả kích.
Bản đồ ‘Thế giới nhìn từ Đại lộ số 9’ của Saul Steinberg xuất hiện trên trang bìa của tạp chí the New Yorker hồi năm 1976 là một bản đồ tai tiếng khi Manhattan được khắc họa đậm nét một cách vô lý ở phía trước trong khi ở phía sau, bao gồm một vùng đất rộng lớn từ sông Hudson về phía tây cho đến Thái Bình Dương, thì lại rất sơ sài.
Chẳng hạn như Canada và Mexico lại chẳng là gì ngoài những khoảng trống nhỏ xíu nằm về bên phải và bên trái.
Steinberg đã đùa cợt về tầm nhìn cá nhân của chúng ta đối với thế giới nhỏ hẹp như thế nào.
Nhiều chuyên gia đồng ý rằng chúng ta đang sống trong thời đại hoàng kim của bản đồ. “Tấm bản đồ mà tôi thích nhất là những bản đồ do dự án Human Connectome sản xuất – chúng thể hiện chất trắng trong não bộ chúng ta,” ông John Hessler, một chuyên gia về bản đồ hiện đại tại Thư viện Quốc hội ở Washington, DC, nói.
“Đó là những xa lộ và những đường dây điện kết nối những phần chất xám vốn giúp chúng ta suy nghĩ và hành động. Đối với tôi, đây là giới hạn cuối cùng của việc làm bản đồ – tức là vẽ bản đồ của chính chúng ta – một đối tượng không giống như bất kỳ đối tượng nào khác trong lịch sử.”/
BBC 18 tháng 11 2015
Bản tiếng Anh bài này đã đăng trên BBC Culture.
