VĂN HÓA ONLINE - VĂN HỌC-NGHỆ THUẬT 2 - THỨ TƯ 28 MAY 2025
Làng nghề điêu khắc đá tại Việt Nam và Nghệ sĩ điêu khắc đá Vũ Tú
NGỌC HÀ
HOÀNG HOA
(gởi từ Việt Nam)
Nghề điêu khắc đá tại Việt Nam là một trong những nghề thủ công truyền thống lâu đời, phản ánh sâu sắc bản sắc văn hóa dân tộc và tinh thần sáng tạo không ngừng của người Việt. Trải qua hàng thế kỷ, nghề này không chỉ tồn tại mà còn phát triển mạnh mẽ, thích ứng với thời đại, đóng góp vào đời sống văn hóa, kinh tế và du lịch của đất nước.
Nghệ thuật điêu khắc đá ở Việt Nam có nguồn gốc từ thời kỳ văn hóa Đông Sơn, phát triển rực rỡ qua các triều đại Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Các tác phẩm điêu khắc đá thời Lê sơ thường được thể hiện với phong cách hoa mỹ, nuột nà và cầu kỳ hơn thời trước đó, thường được tìm thấy ở các lăng mộ như tượng quan hầu, tượng con giống đá, hay những hình chạm khắc trên các thành bậc cửa điện Kính Thiên, đàn Nam Giao và các bia tiến sĩ ở Văn Miếu.
Việt Nam có nhiều làng nghề điêu khắc đá nổi tiếng, mỗi nơi mang một dấu ấn riêng biệt.
Làng nghề Non Nước (Đà Nẵng):
Nằm dưới chân núi Ngũ Hành Sơn, làng nghề Non Nước có lịch sử từ thế kỷ 18, nổi tiếng với các sản phẩm tượng tròn và phù điêu phục vụ đời sống tâm linh, tín ngưỡng và trang trí. Hằng năm, thợ điêu khắc đá ở Non Nước sản xuất được khoảng trên 80.000 sản phẩm các loại phục vụ nhu cầu của người dân địa phương và du khách đến tham quan. Đây là trung tâm sản xuất đá mỹ nghệ đa dạng và chất lượng cao nhất cả nước. Vị tổ nghề ở đây là một người quê gốc Thanh Hóa, tên là Huỳnh Bá Quát, người đã có công đem nghề đá ở xứ Thanh vào Đà Nẵng
Làng nghề Bửu Long (Đồng Nai):
Với hơn 300 năm tồn tại, làng nghề điêu khắc đá Bửu Long được coi là làng nghề thủ công lâu đời nhất của vùng đất Đồng Nai. Đá nguyên liệu để làm sản phẩm đá mỹ nghệ Bửu Long là đá tấm, đá phiến với màu xanh lục có độ cứng cao. Những người thợ tìm đá nguyên liệu được gọi là thợ làm “đá sống”, phải lên núi tìm những tảng đá đạt yêu cầu mang về. Từ đây, những người thợ điêu khắc đá bắt đầu công việc chế tác sản phẩm, gọi là thợ làm “đá chín”. Nghề này xuất xứ từ bang người Hẹ trong số những người Hoa di cư sang nước ta thời Trần Thượng Xuyên khai phá Cù Lao phố.
Làng nghề Ninh Vân (Ninh Bình):
Làng nghề điêu khắc đá Ninh Vân, thuộc tỉnh Ninh Bình, có lịch sử phát triển từ thế kỷ 15 và ngày nay là một trong những làng nghề điêu khắc đá lớn và nổi tiếng tại Việt Nam. Làng nghề Ninh Vân chuyên sản xuất và cung cấp các sản phẩm điêu khắc đá cao cấp, từ tượng linh thú, phù điêu, cột trụ, đến bàn thờ, bia mộ và các vật phẩm trang trí nội thất. Vị tổ nghề đá ở Ninh Vân tên huý là Hoàng Sùng, người gốc Thanh Hoá (làng Nhồi) là một thợ chế tác đá tài giỏi thời trẻ di cư ra đây, làm rể của làng, lập nghiệp rồi truyền nghề này cho dân địa phương.
Nghề điêu khắc đá đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kỹ năng cao. Quy trình chế tác thường bao gồm các bước: chọn đá, phác thảo, đục thô, đục tinh, mài và đánh bóng. Công cụ truyền thống như búa, đục, mũi ve, mũi ngô vẫn được sử dụng phổ biến, bên cạnh việc ứng dụng máy móc hiện đại như máy cắt, máy mài, máy khoan để tăng năng suất và độ chính xác.
Nghề điêu khắc đá không chỉ là một hoạt động kinh tế mà còn là biểu tượng văn hóa, thể hiện tinh thần và tâm hồn của người Việt. Các tác phẩm điêu khắc đá thường gắn liền với tín ngưỡng, tôn giáo, phản ánh niềm tin và triết lý sống của cộng đồng. Ngoài ra, nghề này còn góp phần tạo việc làm, phát triển du lịch và bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.
Hiện nay, nghề điêu khắc đá đối mặt với nhiều thách thức như thiếu hụt nhân lực trẻ, áp lực cạnh tranh từ sản phẩm công nghiệp, và vấn đề môi trường trong quá trình sản xuất. Tuy nhiên, với sự hỗ trợ từ chính quyền, ứng dụng công nghệ và sự sáng tạo không ngừng của nghệ nhân, nghề điêu khắc đá Việt Nam vẫn có tiềm năng phát triển mạnh mẽ, vươn ra thị trường quốc tế.
Nghề điêu khắc đá tại Việt Nam là một di sản quý báu, kết tinh từ bàn tay khéo léo và tâm hồn nghệ sĩ của người thợ. Việc bảo tồn và phát triển nghề này không chỉ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc mà còn mở ra cơ hội kinh tế bền vững, góp phần vào sự phát triển chung của đất nước. Hiện nay giới nghệ sĩ điêu khắc đá vẫn còn hạn chế về số lượng, tuy nhiên có một số gương mặt nghệ sĩ có đóng góp tích cực trong giữ gìn và phát huy nét đặc sắc của lĩnh vực này:
Nguyễn Long Bửu - một nghệ sĩ điêu khắc tài danh
Là một trong những biểu tượng sống của nghệ thuật điêu khắc đá Việt Nam, người đã góp phần quan trọng trong việc nâng tầm làng nghề đá mỹ nghệ Non Nước (Đà Nẵng) lên bản đồ văn hóa quốc tế. Sinh năm 1957 tại phường Hòa Hải, Thành phố Đà Nẵng, ông Nguyễn Long Bửu là thế hệ thứ tư trong một gia đình có truyền thống bốn đời làm nghề điêu khắc đá. Ông cố của ông, Nguyễn Chất, từng được Hoàng gia Campuchia mời tham gia trùng tu công trình Ăng Co Vát nổi tiếng. Ông nội, Nguyễn Bình, được triều đình mời tham gia xây dựng hoàng thành và lăng tẩm ở Huế. Cha ông, Nguyễn Sang, là một nghệ nhân tài năng với nhiều tác phẩm nổi tiếng về tượng Phật giáo, trong đó nổi bật là bộ tượng Thập bát La Hán tại nhiều ngôi chùa trên cả nước. Ông Sang được Nhà nước tặng thưởng danh hiệu "Bàn tay vàng".
Từ nhỏ, Nguyễn Long Bửu đã được cha trực tiếp truyền dạy nghề điêu khắc đá. Năm 1976, ông gác lại đam mê để nhập ngũ thực hiện nhiệm vụ với Tổ quốc. Sau khi xuất ngũ, ông theo học tại Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, tiếp tục trau dồi kỹ năng và kiến thức nghệ thuật. Với hơn 40 năm gắn bó với nghề, ông đã tạo ra hàng trăm tác phẩm điêu khắc đá, từ tượng chân dung, tượng Phật giáo đến các tác phẩm nghệ thuật hiện đại. Đặc biệt, ông là người đầu tiên trong lĩnh vực điêu khắc đá của Việt Nam được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân vào năm 2016. Năm 2002, ông đại diện Việt Nam tham gia cuộc thi điêu khắc đá quốc tế tại Thái Lan và giành huy chương bạc do Hoàng gia Thái Lan trao tặng.
Ông Nguyễn Long Bửu đã hai lần được chọn để sáng tác và trưng bày tác phẩm tại các sự kiện APEC. Năm 2006, ông sáng tác và lắp đặt 33 tác phẩm nghệ thuật tại khuôn viên Trung tâm Hội nghị Quốc gia Tuần lễ APEC tại Hà Nội.
Năm 2017, hai tác phẩm "Niềm hạnh phúc" và "Bố cục" của ông được chọn trưng bày tại Công viên APEC ở Đà Nẵng, góp phần giới thiệu nghệ thuật điêu khắc đá Việt Nam đến bạn bè quốc tế. Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Long Bửu là một tấm gương sáng về sự đam mê, kiên trì và sáng tạo trong nghệ thuật điêu khắc đá. Ông không chỉ gìn giữ và phát huy truyền thống gia đình mà còn góp phần đưa nghệ thuật điêu khắc đá Việt Nam phát triển. Những đóng góp của ông là niềm tự hào của làng nghề Non Nước và của cả nền nghệ thuật truyền thống Việt Nam.
Vườn tượng của Nghệ nhân Nguyễn Long Bửu
Thái Dương - nghệ sĩ bậc thầy nhưng khiêm tốn
Là một người gốc Hải Phòng vào sinh sống và làm việc tại Bà Rịa cách đây hơn 20 năm, tuổi ông khoảng xấp xỉ với Nguyễn Long Bửu. Không rõ ông có theo học trường, lớp nào nhưng Thái Dương được coi là bậc thầy toàn bộ khu vực miền Nam về tất cả các thể loại điêu khắc đắp đất sét, đúc đồng và composite và khắc đá.
Nhiều lớp nghệ nhân trưởng thành ở miền Nam đều từng trải qua xưởng của Thái Dương để làm việc và học tập kỹ năng lành nghề. Rất nhiều các bức tượng, phù điêu trên đá tại các nhà thờ Công giáo miền Nam đều tạo tác với thương hiệu Thái Dương của ông. Đặc biệt, tại “xưởng đồng” của ông có rất nhiều tư liệu nước ngoài rất phong phú, đa dạng các thể loại điêu khắc thể hiện tính chuyên nghiệp trong lĩnh vực này. Thái Dương là một nghệ sĩ tài hoa, cho dù ông rất khiêm tốn và ít nói về mình.
Một bức trong 14 chặng đàng Thánh giá, tạo hình bởi Thái Dương
Một trang báo vinh danh nghệ sĩ điêu khắc Vũ Tú
Nghề điêu khắc đá là một trong những nghề truyền thống lâu đời, đòi hỏi sự kiên nhẫn, khéo léo và tinh thần nghệ sĩ của người thợ. Từ những khối đá vô tri, qua bàn tay tài hoa, họ đã tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Xã hội cần tôn vinh những người thợ đã và đang giữ gìn, phát triển nghề nghiệp quý báu này. Họ không chỉ là những người lao động mà còn là những nghệ sĩ, thổi hồn vào đá, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống mãi với thời gian.
Tác giả Hoàng Hoa
Nghệ sĩ điêu khắc đá Vũ Tú là một trong những gương mặt của nghệ thuật điêu khắc đương đại Việt Nam, được nhiều tạp chí nhắc đến là “hoa Trạng nguyên” trong giới điêu khắc, nhờ sự kết hợp độc đáo giữa khoa học lý tính và cảm xúc nghệ thuật.
Nghệ sĩ Vũ Tú sinh năm 1987 ở thôn Ngọc Quan, xã Lâm Thao, tỉnh Bắc Ninh. Thôn Ngọc Quan (còn có tên Nôm là làng Sen) được biết đến là một làng có truyền thống hiếu học lâu đời. Dòng họ Vũ ở Ngọc Quan đã sản sinh ra nhiều nhân tài, trong đó có các danh nhân được Quốc sử ghi danh như Tể tướng Vũ Miên (tác giả Đại Việt lịch triều đăng khoa lục, Đại Việt sử ký tục biên) và Á tướng Vũ Trinh (tác giả Nguyễn triều hình luật) ... Trong dòng chảy văn hóa ấy, nhà điêu khắc Vũ Tú là một trong những người con tài hoa của miền quê này. Với niềm đam mê và tài năng trong lĩnh vực điêu khắc, anh đã tạo ra nhiều tác phẩm nghệ thuật mang bản sắc văn hóa giao thoa giữa Đông và Tây.
Nghệ sĩ Vũ Tú xuất thân từ một gia tộc khoa bảng, là hậu duệ của danh nhân Vũ Miên – vị Quốc Tử Giám Tế tửu nổi tiếng thời Lê – Trịnh. Thừa hưởng truyền thống gia tộc, thông minh, ham học; anh đã dành 4 năm để hoàn thành khoá học Đại học Vật lý với nhiều loại học bổng được tặng từ các tổ chức, và đạt được danh hiệu Thủ khoa tốt nghiệp.
Nghệ sĩ điêu khắc đá Vũ Tú
Nghệ sĩ Vũ Tú thời sinh viên (ở giữa) cùng các bạn học.
Hành trình đến với nghệ thuật
Mặc dù có nền tảng vững chắc trong khoa học tự nhiên, niềm đam mê nghệ thuật đã dẫn dắt Vũ Tú chuyển hướng sang lĩnh vực điêu khắc. Anh tự học và rèn luyện qua nhiều năm tháng, từng làm việc tại các trung tâm nghệ thuật như Đại học Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Đại học Nghệ thuật Huế và làng đá tại Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng). Sự sáng tạo nghệ thuật đã giúp anh phát triển phong cách riêng biệt, thể hiện qua các tác phẩm điêu khắc mang tính triết lý sâu sắc và hình thức biểu đạt độc đáo. Hiện nay anh công tác tại miền Nam, ở Sài Gòn.
Một tác phẩm “Con gà trống” từ đá trắng thiên nhiên.
Phong cách và tác phẩm
Nghệ sĩ Vũ Tú say mê những tác phẩm trên đá bởi anh nhận thấy những hạt siêu mịn của đá thật đẹp. Và anh nhớ rằng nhà điêu khắc huyền thoại Michelangelo đã nói rằng trong khối đá có một thiên thần rất đẹp (“I saw the angel in the marble and …”), chính anh cũng thừa nhận những khối đá đem lại sức hút mãnh liệt và duy nhất đối với người thưởng thức nghệ thuật. Vũ Tú nổi bật với khả năng sáng tác trực tiếp trên đá khối mà không cần mẫu, tạo nên những tác phẩm như chậu bonsai, hồ nước, tượng Phật giáo, bàn thờ Thiên Chúa…được xã hội đón nhận. Đặc biệt, anh rất chú trọng đến đề tài Phật giáo, thể hiện sự tinh tế trong từng tác phẩm.
Bức phù điêu Napoleon được khắc trên đá cẩm thạch hạt mịn
Với tài năng và tâm huyết, Vũ Tú được trang Việt Nam Văn Hiến xếp vào mục Người Việt ưu tú và được nhiều tạp chí nhắc đến là nhà điêu khắc có trình độ văn hóa cao nhất trong số toàn bộ nghệ sĩ điêu khắc. Anh cũng quan tâm các vấn đề văn hoá – xã hội nói chung, thích nghệ thuật thư pháp và dành niềm đam mê với thơ ca.
Hay một bài thơ ngắn sau là tình cảm anh viết về Hải Phòng:
NHỚ ẨM THỰC HẢI PHÒNG
“Cơm cháy hải sản” tuyệt vời
“Bánh đa cua” ngọt, hương trời ngất ngây.
“Nem cua bể”, “bánh mì cay”,
“Dừa dầm” mát lạnh, đắm say lòng người.
Nghệ sĩ Vũ Tú là biểu tượng của sự giao thoa giữa khoa học và nghệ thuật, truyền thống và hiện đại. Với hành trình từ một Thủ khoa tốt nghiệp Đại học đến một Nghệ sĩ thị giác, anh đã và đang góp phần làm phong phú thêm nền nghệ thuật Việt Nam, đồng thời khẳng định vị thế của nghệ sĩ trẻ trong bối cảnh nghệ thuật đương đại.
